7. Trashëgimia – Ligjet e Mendelit, Gjenet, Grupet e Gjakut | Biologjia për Maturën Shtetërore

7.1 Trashëgimia autosomike dhe seksuale

➯ autosomike → recesive ( p.sh.: albinizmi → A. joalbine dhe a. albine)
                             → dominante ( p.sh.: hipertension → H. normal → h. sëmurë)

➯ seksuale → recesive (XX, XY)

Daltonizmi		Hemofilia
XDXD	XD Y	XHXH	XHY
XDXd	XdY	XHXh	XhY
XdXd		XhXh

Kryqëzimi provë:

➯ x→ kryqkëmbim
➯ P→ prindërit
➯ R→ rekombinantë

Trashëgimia autosomike

Rasti 1: 

Aa x aa                                        AA x aa
       ↓                                                   ↓

1/2 Aa; 1/2 aa.                           Aa→100% të kuqe

Rasti 2:

Aa x Aa           → (RF) : 3/4 AA  ; 1/4 aa
                         → (RGJ) : 1/4 AA ; 2/4 Aa ; 1/4 aa

Rasti 3:

AA x Aa        → 100%  të kuqe
                                        ↓
                            1/2 AA ; 1/2 Aa

Trashëgimia seksuale 

Rasti:  Daltonizmi 

F (Normale) x M (Normale)                                     ➯F(normale) – X^DX^d
                      ↓                                                                 ➯M(normal) – X^dY
   Fëmija lindi sëmurë (X^dY)

X	XD	Xd
XD	XDXD	XDXd
Y	XDY	XdY

 

 

Foto ilustruese: “Pema filogjenetike e sëmundjes së hemofilisë”

 

7.2 Ligjet e Mendelit

! Formula për ligjet e Mendelit:

x = 2n                                   

x → nr. i gameteve
2→ 1 gam. F + 1 gam. M
n → vetëm për gjenotipin heterozigot

P:  AaBb  x  AaBb               1) Aa x Aa

(F2):                                     2) Bb x Bb

F3: (3/4)2      (3/4) A   –   1/4 aa       (3/4) B   – 1/4 bb

! fenotip: fjalë ( “e bardhë”)

! gjenotip: AA, Bb

Studiohen ligjet e Mendelit, duke marrë në konsideratë tiparet kryesore:

➯ A → e kuqe (dominante)
➯ a → e bardhë (recesive)

Ligji I:

➯ Zotërimi i plotë i tipareve / njëtrajtshmëria e tipareve.

*Gjatë kryqëzimit të individëve homozigotë, të dallueshëm nga njëri- tjetri, për një çift tiparesh alternative, të gjithë individët e breznisë së parë janë të njëjtë në fenotip dhe gjenotip.

 

Ligji II:

➯ Zbërthimi i tipareve.

*Nga kryqëzimi i dy individëve hibridë, te pasardhësit formohen individë me tipar zotërues (75%) dhe individë me tipare të fshehta (25%).

F2: Gjenotip:

➯ heterozigot → Aa: 1 : 50%
➯ homozigot → dominant  AA: 2 : 25%
                          → recesiv  aa: 1 : 25%

➯ raporti gjenotipik → 1 : 2 : 1
                                       1/4 : 1/2 : 1/4
                                      25% : 50% : 25%

➯ raporti fenotipik→ 3 : 1  (2 klasa fenotipike)

Ligji III:

➯ Pavarësia e tipareve.

*Gjenet ndodhen në kromozome, të pavarura nga njëra – tjetra.

➯ Raporti:  9 : 3 : 3 : 1   (geno tipik)  x  dihibridë

Rast: Kryqëzimi i dy prindërve heterozigotë

AB  x  ab = Aa Bb

➯ 100% heterozigotë (AaBb)
➯ 25% secili (4 tipa gametesh: AB, ab, Ab, aB)

! 2n = 2² = 4 → nga gjenotipat diheterozigotë  (për këtë rast)

A → B   gametë AB
    →  b   gametë Ab
a → B   gametëa aB
    → b    gametë ab
AABB  x  aabb
↓                ↓
AB              ab
           ↓
AaBb

Rrjeta Punet  me 16 kombinime:

X	AB	Ab	aB	ab
AB	AABB	AABb	AaBB	AaBb
Ab	AABb	AAbb	AaBb	Aabb
aB	AaBB	AaBb	aaBB	aaBb
ab	AaBb	Aabb	aaBb	aabb

➯  9  :  3  :  3  :  1

9 : 16   (AABB, AABb, AaBB, AaBb) → A-B

3 : 16   (AAbb, Aabb, Aabb) → A-bb

3 : 16   (aaBB, aaBb, aaBb) → aa-B

1 : 16   (aabb)

Foto ilustruese: “Ligji i III i Mendelit ” 
Ne ligjin e II të Mendelit ndodh dukuria e ndarjes së kromozomeve homologe nëpërmjet mejozës, ndërsa ne ligjin e I të Mendelit kjo nuk ndodh. Këtë ndryshim e shikojmë tek kromozomet që ndodhen brenda rrathëve.  Ligji i III i Mendelit përgjithësisht (jo gjithmonë) është kombinimi i ligjit të I dhe të II të Mendelit. Po të vërejmë tabelën shikojmë se forma dhe ngjyra e bizeleve është në raportin 9: 3: 3: 1.                                                                                                     

7.3 Gjenet me lidhje të plotë, me lidhje të pjesshme, të lidhura dhe të lira

Gjenet me lidhje të plotë: 

➯ AaBb  gametet → 50% AB dhe  50% ab
➯ AaBb  gametet → 50% Ab dhe 50% aB

Skema e kryqëzimit:

  

 

Gjenet me lidhje të pjesshme:

Rasti 1: diheterozigoti AaBb x dihomozigoti aabb → japin 4 klasa fenotipike → ndodh kryqkëmbimi

Rasti 2:   P: AaBb x aabb        G: AB, Ab, aB_x ab

	AB	Ab	aB	ab	Gjenet
ab	AaBb	Aabb	aaBb	aabb
Rasti I	25%	25%	25%	25%	Të lidhura AB
Rasti II	50%	–	–	50%	Të lidhura me kryqkëmbim A- B
Rasti III	47%	3%	3%	47%	Të lidhura me kryqkëmbim A- B

Gjenet e lira:

Gjenet e lidhura:

7.4 Grupet e Gjakut

GRUPET E GJAKUT (këtu futet alelizmi i shumëfishtë)

➯ I ^A
➯ I^B
➯ I⁰

0→ dhënës universal

AB→ marrës universal

Skema e transfuzionit të gjakut:

Rezusi (autosomik, recesiv);

➯Rh⁺ → Rh⁺ Rh⁺
             → Rn⁺ Rn^–

➯Rh^{–  →} Rh^– Rh^–

Sistemi MN: 2 alele L^M & L^N japin 3Gj për 3F.

MM→ L^ML^M
MN→ L^M L^N    (alelet L^M  & L^N bashkëjetojnë midis tyre)
NN→ L^NL^N

Ferotipi	Aleli	Gjenotipi	Trashëgimia
0 ose I	Io	I0
A ose II	IA	IAI0 ; IA IA	Zotërim i plotë i plotë i IA ndaj I0
B ose III	IB	IB I0; IB IB	Zotërim i plotë i IB ndaj i I0
AB ose IV	IA dhe IB	IA IB	Bashkëzotërim i IA me IB

*Të gjitha alelet (duke përfshirë atë zotërues dhe të fshehtë), që i përkasin të njëjtit lokus të kromozonit, quhen alele të shumëfishta.